حزب عدالت و توسعه
از لیبرالیزم تا اسلام گرایی
ارائه چهره ای اسلامگرا از حزب عدالت و توسعه بیش از آن که ناظر به حقایق باشد ناظر به نوشتارهای مطبوعاتی است. ما اکنون در ترکیه شاهد یک طیف از مطبوعات محافظه کار هستیم که از سوی حزب عدالت و توسعه ایجاد شده اند. در این رسانه ها به طور مداوم شخصیت اسلامگرای اردوغان مورد تاکید قرار گرفته و بیان می شود. جمله هایی از او که دارای رنگ و بوی مذهبی است به عنوان تیتر یک مورد استفاده قرار می گیرند اما اشتباهات و خطاهای او کاملا مورد انکار قرار می گیرد.
رمضان بورسا، نویسنده و تحلیل گر شناخته شده ترک است که از سال های دبیرستان خود با ورود به جریان مرحوم نجم الدین اربکان وارد در عرصه فعالیت های سیاسی شد. وی سابقه همکاری با بسیاری از افراد و مدیران حزبی حزب عدالت و توسعه را در کارنامه خود دارد و با توجه به این سابقه فعالیت سیاسی و نیز فعالیت بیش از 10 ساله در مطبوعات ترکیه شناختی دقیق از فضای فکری و روانی حاکم بر حزب عدالت و توسعه و سایر گروه های اسلام گرا دارد. در مصاحبه زیر سعی شده است تا به جریان شناسی حزب عدالت و توسعه پرداخته و سیاست گذاری های بین المللی این حزب را مورد بررسی قرار دهیم.
- دولت عدالت و توسعه به عنوان دولتی اسلامگرا شناخته می شود. آیا شما نیز قایل به این مساله هستید و دولت اردوغان و حزب او را دولتی اسلامی می دانید؟
حزب عدالت و توسعه را که در سال 2001 تاسیس شد و در 3 نوامبر 2003 به قدرت رسید را باید بر اساس ادوار مختلف آن ارزیابی کرد. به نظر من ممکن نیست که حزب عدالت و توسعه را به معنای کامل کلمه یک حزب اسلامگرا داسنت.
حزب عدالت و توسعه را از روزی که به قدرت رسیده است تا امروز میتوان به سه دوره تقسیم کرد:
مرحله اول: حزبی که در چارچوب های حاکم بر احزاب راست مرکز ترکیه مانند حزب مام میهن، حزب راه راست و یا حزب دموکراتیک عدنان مندرس قرار می گیرد و از هر فرصتی برای بیان این مساله استفاده می کند. در این مرحله حزب علیه سیستم کمالیستی کشور و نیز سیستم ربوی بانکی هیچ اعتراضی ندارد و حتی سیستم اقتصاد ربوی را یک حقیقت در جهان قلمداد می کند. این چارچوب بی شک نمی تواند یک چارچوب اسلامی به شمار بیاید. در واقع ما شاهد یک چارچوب راست و محافظه کار در این مرحله از این حزب هستیم. باید در نظر داشت که در ترکیه بین اسلامگرایی و محافظه کاری فرق اساسی وجود دارد.
اسلامگرایی به معنای مبارزه ای سیاسی برای تحکم بخشیدن بر قوانین و حقوق اسلامی در تمام ساحات حیات است. در صورتی که این تعریف را در نظر بگیریم حزب عدالت و توسعه را بدون شک نمیتوان یک حزب اسلامگرا نامید.
حتی در دوره زمانی 2001 – 2007 حزب عدالت و توسعه رفتاریهایی که بیش از یک حزب راست محافظه کار به رفتار های یک حزب چپ/کمالیستی دارد از خود بروز می دهد. اما نباید از این نکته نیز غفلت کرد که باید این رفتارها را در متن شرایط سیاسی آن روز ترکیه و موضع گیری ارتش به صورت منطقی بررسی کرد. اما در هر حال در کلیت رفتارها حزب عدالت و توسعه مانند سایر احزاب راست سیاستی ربوی، ناتو محور، آمریکاگرا و متمایل به افزایش روابط با اسرائیل را از خود بروز داده است.
مرحله دوم: پس از سال 2007 حزب عدالت و توسعه شروع کرد به ارائه گفتمان هایی که در قالب گفتمان اسلامگرایی تعریف می شود. گفتمان ها و نظریاتی که تا پیش از این از سوی رهبران و کارگردانان حزب عدالت و توسعه مورد استفاده قرار نمی گرفت از سوی این افراد مورد بهره برداری قرار گرفت. مراسم های مختلف با شعارهایی مانند «یا الله بسم الله» شروع به کار می کرد و روبان های افتتاح با بر زبان آوردن «بسم الله الرحمن الرحیم» بریده می شد. 
این مرحله که با علنی شدن و ظهور گرایشان اسلامگرایانه حزب همراه بود با واقعه «وان مینیت» اردوغان وارد دور تازه ای شد. در ادامه حادثه کشتی ماوی مرمره که در سال 2010 در آب های بین المللی اتفاق افتاد مساله را هم به جهت نظری و هم به جهت عملی تعمیق بخشید. سطح روابط سیاسی میان ترکیه و اسرائیل به کاردار درجه دو کاسته شد و اردوغان و سایر رهبران حزب عدالت و توسعه که تا پیش از این با فاصله زمانی بسیار کم به کرات به دیدار از اسرائیل می رفتند و شیمون پرز را به ترکیه دعوت کرده امکان سخنرانی او در مجلس ملی این کشور را فراهم آورده و او را مورد تشویق قرار میدادند اکنون تبدیل به مخالفان اسرائیل شده به ارائه رفتار در این چارچوب کشیده شدند.
در این دوره همچنین شاهد گسترش روابط با کشورهای اسلامی بودیم. در این دوره با سوریه روابط بسیاری جدی ای برقرار شد، روابط با ایران به بالاترین سطح خود ارتقا یافت. در موضوعات مختلف موجود میان کشورهای اسلامی و جهان اسلام ترکیه نقشی میانجی گرانه و ریش سفید به خود گرفت. این وضعیت فرآیند خوشحال کننده بود که آغاز شده بود و توجه ها را به خود جلب می کرد.
مرحله سوم: این مرحله فرآیندی است که با بهار عربی آغاز می شود و تا به امروز تداوم داشته است. در این مرحله ترکیه با تحولات جهان عرب از نزدیک ارتباط برقرار کرد. این مساله در مورد مصر به اوج خود رسید و خصوصا در ارتباط با مساله سوریه تا کنون تداوم داشته است. اردوغان قیام های مردمی موجود در تونس و بعد قیام مردمی موجود در مصر را مورد حمایت سیاسی خود قرار داد. انتخاب و به قدرت رسیدن اخوان در مصر و نهضه در تونس با شادی و مسرت مسلمانان ترکیه ای همراه بود.
اما در سوریه وضعیت مانند مصر و تونس نشد و تشنج داخلی به جنگ نیابتی تبدیل شد. در سوریه از هیچ کدام از امکان های دیپلماتیک و سیاسی بهره برداری نشد. حوادث سوریه چهره حقیقی بهار عربی را نیز آشکار کرد. این حوادث نشان داد که بهار عربی تنها یکی از پایه های پروژه خاورمیانه بزرگ آمریکا برای منطقه بوده است. در همین راستا محمد المرسی با کودتا از کار برکنار شد و النهضه نیز از قدرت کنار گذاشته شد.
پس از تمام این فرآیندها اردوغان و حزب عدالت و توسعه تحت امر او وارد مرحله و سیمای جدیدی از خود شدند و آن هم «محافظه کاری رادیکال» است.
- آیا سیاست های داخلی و خارجی حزب عدالت و توسعه از سنت اسلامگرایی این حزب ریشه می گیرد؟
همچنان که در بالا اشاره کردم حزب عدالت و توسعه را نمی توان یک حزب اسلامگرای کامل دانست. این حزب در طول 13 سال قدرت خود اجرائیات و گفتمان های اسلام گرا نیز داشته است و همچنان که گفتم در دوره اخیر خود وارد در چهارچوب های محافظه کاری رادیکال شده است. در درون حزب عدالت و توسعه برخی افراد از جمله شخص اردوغان و افرادی مانند داوداوغلو و تعمان کورتولموش دارای سابقه و گذشته اسلامگرایی هستند. همه این افراد برای سال های طولانی در خدمت مرحوم نجم الدین اربکان بوده اند اما این به آن معنا نیست که امروز هم در چارچوب های آن مرحوم فکر و عمل کنند.
حتی برخی اقدامات حزب عدالت و توسعه در دوره اسلام گرایی اش برخی حرف و حدیث ها را پشت سر خود دارد. به عنوان مثال پرونده کشتی ماوی مرمره از سوی حزب عدالت و توسعه در وزارت دادگستری دچار مانع تراشی شده است و پرونده به بن بست رسیده است. آنها مانع ارسال پرونده به پلیس بین الملل و دادگاه بین المللی شده اند. گو آن که این حزب در پی جلوگیری از محکومیت اسرائیل است. همچنین ماه گذشته اخبار مربوط به دیدارهای فریدون سینیرلی اوغلو از روسای وزارت امور خارجه با مقامات اسرائیلی در پاریس افشا و منتشر شد. در واقع روشن است که حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان در بهتر شدن روابط شان با اسرائیل هستند. آنها تلاش دارند تا پیش از بسته شدن پرونده ماوی مرمره و تعیین مجازات های آن این مساله تحقق یابد.
- حزب عدالت و توسعه به عنوان حزبی که اکثر آرا خود را از طیف دیندار جامعه کسب می کند شناخته می شود. دوره اقتدار این حزب چه تاثیری را بر جامعه دیندار ترکیه داشت؟
ارائه چهره ای اسلامگرا از حزب عدالت و توسعه بیش از آن که ناظر به حقایق باشد ناظر به نوشتارهای مطبوعاتی است. ما اکنون در ترکیه شاهد یک طیف از مطبوعات محافظه کار هستیم که از سوی حزب عدالت و توسعه ایجاد شده اند. در این رسانه ها به طور مداوم شخصیت اسلامگرای اردوغان مورد تاکید قرار گرفته و بیان می شود. جمله هایی از او که دارای رنگ و بوی مذهبی است به عنوان تیتر یک مورد استفاده قرار می گیرند اما اشتباهات و خطاهای او کاملا مورد انکار قرار می گیرد. متاسفانه باید بگویم که وضعیت نفرت آوری که مطبوعات ترکیه در این دوره مبتلا به آن شده اند می تواند موضوع یک مصاحبه مستقل باشد. برای همین وارد این موضوع نمی شوم. اما مطبوعات محافظه کار با اصرار و با بزرگنمایی آشکار سعی دارند تا شخص اردوغان و همچنین حزب عدالت و توسعه را به عنوان یک شخص و حزب اسلامگرا مطرح کنند. باید اعتراف کنیم که این جو تبلیغاتی رسانه ای به هدف خود رسیده است و امروز مردم این حزب را یک حزب اسلامگرا قلمداد می کنند.
در دوره حزب عدالت و توسعه که سیمایی اسلامگرا به خود گرفته است مسلمانان دچار انحراف شدند. نسل جوان محافظه کاری که نه از تاریخ و نه از ارزش های خود خبردار بود تربیت شد و به عنوان نسل اسلامگرا معرفی گردید. این نسل متاسفانه در پی حوادث سوریه وارد در مسیری بسیار افراطی شده است.
حزب وانمود به اسلامگرایی کننده عدالت و توسعه جمعیت ها، انجمن ها و بنیادهای مذهبی موجود در جامعه را از اهداف اولیه خود دور کرده و رفتارهای آنها را سیاسی کرد. جماعات اسلامی (طبیعتا نه همه ولی اکثر غالب دارای چنین وضعیتی است) از راه پیشین خود منحرف شده و به سمت فعالیت های سیاسی روی آوردند. تا پیش از این، این جماعات اسلامی تمام آحاد جامعه را مورد خطاب خود قرار می دادند و با آنها کار می کردند و تمام افراد جامعه نیز فارغ از نگاه های سیاسی شان نگاه احترام آمیز به این جماعات داشتند اما اکنون دیگر چنین وضعیتی وجود ندارد و طیف بندی های سیاسی حاکمیت یافته است.
- نوع نگاه حزب عدالت و توسعه به تحولات جهان اسلام بر اساس مبانی آن حزب چگونه است؟
باید صریحا و آشکارا بگویم که حزب عدالت و توسعه به تحولات موجود در جهان اسلام نگاهی کاملا و صرف سیاسی دارد و عاری از نگاه و رویکرد دینی یا مذهبی به مسائل است. با در نظر داشتن اخبار و گزارش هایی که در زمان های اخیر در رسانه های ترکیه علیه ایران و مذهب تشیع منتشر شده است باید بگویم که مشکل وجودی با این دو مساله وجود ندارد. مهمترین نمود این مساله را می توان در مخالفت ترکیه با عضویت در بلوک سنی ای دانست که عربستان سعودی سعی داشت علیه ایران ایجاد کند.
اما باید بگویم که برخی از اسامی و شخصیت های مطرح موجود در فضای رسانه ای ترکیه دارای ارتباطی آشکار و تنگاتنگ با مرکز فتنه ای که توسط عربستان سعودی تامین مالی می شود و در شهر ابوظبی امارات متحده عربی قرار دارد هستند. امروز رسانه های محافظه کار ترکیه شاهد حضور برخی افراد تندرو و یا برخی افراد که بعدا تندرو شده اند در سطح خود هستند. این افراد با جوسازی ها و خبرپراکنی های خود جو خبری حزب عدالت و توسعه و دولت ترکیه را تحت تاثیر قرار می دهند. حتی در داخل حزب عدالت و توسعه نیز گروهی از افراد و مسئولان از نوع خبرسازی های این جریان خبری اظهار نارضایتی می کنند. من معتقدم که این وضعیت بی شک در چنین شرایطی امکان تداوم نخواهد داشت و متوقف خواهد شد.
برخی از این افراد و قلم به دست ها نیز محصول پروژه Rand Corporation آمریکا هستند. این افراد حتی دارای پیشینه اسلامگرایانه نیز نیستند و اقدامات و نوشتارهایشان معطوف به خدمات و اهداف خاصی است که به آنها دیکته می شود.
- آیا حزب عدالت و توسعه به سمت افراطی گرایی سوق پیدا کرده است؟ آیا باز کردن میدان فعالیت برای جریان های سیاسی اقدامی سیاسی است یا دارای عقبه ای ایدئولوژیک نیز است؟
حزب عدالت و توسعه به جهت ساخت فکری مدیرانش نمی تواند نگاه مثبت و گرم به فعالیت های سلفی و وهابی داشته باشد. در ترکیه نیز مانند تمام نقاط دیگر جهان از جمله نقاطی مانند منطقه بالکان و منطقه قفقاز جریان وهابیت و تبلیغات متعلق به آن از سوی حکومت سعودی به طرز چشمگیری تامین مالی می شود. اما در سال های اخیر امکان فعالیت آشکار و گسترده این جریان های سلفی – وهابی در ترکیه تبدیل به یکی از تهدیدات برای کشور شده است. اما این به این معنا نیست که حزب عدالت و توسعه متمایل به این جریانات است بلکه شاید بتوان گفت که به دلیل اهمال در جلوگیری از فعالیت این گروه ها و چشم پوشی نسبت به فعالیت آنها در حالی که قدرت اجرایی کشور را در دست دارد مورد اتهام است.
نزدیکی ایجاد شده میان ترکیه و عربستان سعودی به هیچ وجه ایدئولوژیک نیست و تنها با توجه به منافع سیاسی است. این را به راحتی می توان بیان کنم که رفتارهای تندروانه حزب عدالت و توسعه در چند وقت اخیر خصوصا در مساله سوریه به هیچ وجه دارای بنیان های مذهبی نیست و تنها اقدامات سیاسی است. همچنان که در هفته های اخیر شاهد تغییرات قابل توجهی در سیاست های حزب عدالت و توسعه در قبال سوریه بوده ایم.
