اقبال لاهوری از منظر دیگران
قهرمان اصلاح در جهان اسلام
اقبال یک علامت است در این سرزمین بایر و در این کویر آشوبنده و طوفان کننده زمان ما، که یک اندیشمند تشنه جستجوگر، به هر مکتب و مذهبی که رو می کند و به هر راه حلی و به هر فکر و طرحی که رو می کند، سیراب نمی شود و اگر راه حل درستی هم باشد و به نتیجه مطلوبی هم برسد کفایت همه دردها و نیازهای او را نمی کند.
آیت الله خامنه ای:
مثل کسی که سالها مرید اقبال بوده و در ذهن خود با اقبال زیسته حرف می زنم تا قدری حق عظیم او را بر خود در این مجمع بزرگ و در نهایت در ذهنیت مردم عزیزم کشورم ادا کنم. اقبال از شخصیتهای برجسته تاریخ اسلام است و چندان عمیق و متعالی که نمی توان تنها بر یکی از خصوصیتهای زندگی اش تکیه کرد. اگر ما فقط اکتفا کنیم به اینکه اقبال یک فیلسوف و یک عالم است حق او را ادا نکرده ایم ... اقبال یک شاعر بزرگ است ... اقبال مصلح و آزادی خواه بزرگی است. اقبال طرح یک فلسفه را ریخت: «خودی» ... یک مفهوم انسانی – اجتماعی که در پوشش تعبیرات فلسفی بیان شده ... بی شک ستاره بلند اقبال شرق است و جا دارد که ما اقبال را ستاره بلند شرق بنامیم. (1)
شهید مطهری:
اقبال لاهوری را قطعا یک قهرمان اصلاح در جهان اسلام باید به شمار آوردکه اندیشه های اصلاحیش از مرز کشور خودش هم گذشت. اقبال مزایایی دارد و نواقصی. از جمله مزایای اقبال این است که فرهنگ غرب را می شناخته است و با اندیشه های فلسفی و اجتماعی غرب آشنایی عمیق داشته تا آنجا که در خود غرب به عنوان متفکر و یک فیلسوف به شمار آمده است. دیگر اینکه با همه آشنایی و شناسایی فرهنگ غرب غرب را فاقد یک ایدئولوژی جامع انسانی می دانسته است...
اقبال در عین دعوت به فراگیری علوم و فنون غربی از هرگونه غربگرایی و شیفتگی نسبت به ایسم های غربی،مسلمانان را برحذر می داشت....
مزیت دیگر اقبال این است که در ذهن خود درگیریهایی که محمد عبده گرفتار آنها بوده داشته است. یعنی یافتن راه حلی که مسلمانان بدون آنکه پا روی حکم یا اصلی از اصول اسلام بگذارند مشکلات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی زمان خود را حل کنند. از این رو درباره مسائلی از قبیل اجتهاد، اجماع و امثال اینها زیاد می اندیشیده است. اقبال اجتهاد را موتور حرکت اسلام می شمارد.
از جمله مزایای اقبال این است که برخلاف سایر پرورش یافتگان فرهنگ غرب شخصا معنویت گرا است و از بعد روحی عرفانی و اشراقی نیرومندی برخوردار است.از این رو برای عبادت وذکر و فکر و مراقبه و محاسبةالنفس و بالاخره سیر و سلوک و معنویت ارزش خاصی قائل است اقبال یکی از پایه گذاران و موسسان کشور اسلامی پاکستان است. مزیت دیگر اقبال قدرت شاعری او است. قدرتی که در خدمت اهداف اسلامی او قرار گرفته است.اقبال از نوع شاعرانی است که کواکبی آنها را ستود. از قبیل کمیت اسدی و حسان بن ثابت انصاری و دعبل بن علی خزاعی.(2)
محمدعلی جناح:
اقبال نه تنها یک متفکر، راهنما و دوست نزدیک من بود، بلکه در تاریک ترین روزهای مسلم لیگ، مانند صخره ای محکم بر جای ایستاد و حتی یک لحظه هم ضعف و فتوری به خود راه نداد. اقبال، به حقیقت، نماینده اندیشه و فرهنگ مسلمانان بود. او نغمه گر و سراینده زیباترین شعر جهان بود، اقبال اگرچه در ظاهر در میان ما نیست، اما در معنی نمرده است، بلکه تا اسلام زنده باشد، روح بلند وی نیز زنده خواهد بود؛ چه شعر اقبال، جلوه گاه آرزوها و اندیشه های عمیق ملت مسلمان است. شعر اقبال، سرچشمه الهام و منبع جهش و پیشرفت ما و نسل های آینده خواهد بود.(3)
دکتر علی شریعتی:
اقبال یک "علامت" است در این سرزمین بایر و در این کویر آشوبنده و طوفان کننده زمان ما، که یک اندیشمند تشنه جستجوگر، به هر مکتب و مذهبی که رو می کند و به هر راه حلی و به هر فکر و طرحی که رو می کند، سیراب نمی شود و اگر راه حل درستی هم باشد و به نتیجه مطلوبی هم برسد کفایت همه دردها و نیازهای او را نمی کند. (4)
سید جعفر شهیدی:
بانگ دعوتی که یک بار در قرن هفتم از گلوی مولانا جلال الدین رومی برآمده بود، پس از شش قرن، بار دیگر از حلقوم مردی وارسته، ولی بزرگ اندیشه، به نام محمد اقبال برآمد.(5)
علی اکبر دهخدا:
پس از استقلال پاکستان، ایرانیان این راهی شرق، یعنی مرحوم اقبال را تا حدی شناختند، ولی هنوز چنان که باید و شاید، به شخصیت بزرگ او و خدماتی که برای استقلال پاکستان و زبان فارسی انجام داده است، پی نبرده اند... . اقبال قد برافراشت و توجه چهارصد میلیون جمعیت هندوستان را به زبان فارسی و گویندگان بزرگ آن ـ از مولوی، فردوسی، حافظ و سعدی تا بابا فغانی ـ جلب کرد و نشان داد که رابطه مردم هندوستان با اصفهان، شیراز و تبریز بیشتر از رابطه آنها با پاریس، برلین و لندن است.(6)
ملک الشعرای بهار:
من اقبال را خلاصه و نقاره مجاهدات و مساعی جاویدان نهصد ساله غازیان و عالمان و ادبای اسلامی و میوه رسیده و کمال یافته این بوستان نهصد ساله می دانم.(7)
پانوشت:
1 – در شناخت اقبال، سخنرانی آیت الله خامنه ای، صفحه 9 -35
2 – مطهری، مرتضی، نهضت های اسلام در صدساله اخیر، ص 49 – 51
3 - احمدى، احمد، داناى راز، ص 11.
4 – شریعتی، علی، مجموعه آثار ۵ / ما و اقبال / ص ۳۵
5 - گزارش کنفرانس اقبال شناسى، سخنرانى دکتر سید جعفر شهیدى و دیگران، حسینیه ارشاد.
6 - اقبال (مجموعه چهره هاى درخشان)، ص 82 .
7 - مى باقى، ص 11.
