کتابنامه سید قطب
با دقت در آثار سید قطب، نوعی تغییر در آثار وی مشاهده می شود. به این معنی که وی اول کتابهای ادبی می نگاشته و کم کم وارد حوزه ی حرکت اسلامی شده است.
علی احمدی
سید قطب، اندیشمند مبارز مصری در طول نیم قرن حیات خود توانست بیش از پانصد مقاله و پنجاه کتاب در موضوعات مختلف ادبی، اسلامی، اجتماعی و سیاسی بنویسد و بعضی از آنها را بارها به زبانهای گوناگون به چاپ برساند.
با دقت در آثار سید قطب، نوعی تغییر در آثار وی مشاهده می شود. به این معنی که وی اول کتابهای ادبی می نگاشته و کم کم وارد حوزه ی حرکت اسلامی شده است.
کتابهایی که در زمان حیات سید قطب به چاپ رسیده اند، عبارت اند از:
1. مهمة الشاعر فی الحیاة و شعر الجیل الحاضر، قاهره، 1933 م. این کتاب در اصل همان نوشته ای است که در دانشکده دارالعلم در کنفرانسی، قرائت کرد.
2. الشاطئ المجهول، قاهره، 1935 م. این اولین دیوان شعر سید قطب است که فقط یکبار چاپ شده است. چون بعضی از قصاید این کتاب با حرکت اسلامی هماهنگ نبود، سید در مقدمه کتاب از آنها انتقاد کرد و اجازه چاپ مجدد آن را نداد. در حال حاضر فقط یک نسخه از این کتاب در کتابخانه کنگره آمریکا و یک نسخه در کتابخانه لندن موجود است.
3. نقد کتاب «مستقبل الثقافة فی مصر»، قاهره، 1939 م. طه حسین در سال 1938 م. کتابی به نام «مستقبل الثقافة فی مصر» نوشت و در آن، تمایل شدیدی به فرهنگ غرب نشان داد و ادعا کرد که ناچاریم فرهنگ غرب را بپذیریم. سید قطب این کتاب را نقد کرده است.
4. التصویر الفنّی فی القرآن، 1945 م، دارالمعارف. اصل کتاب مقاله ای است که سید در مجله «المقتطف» در 1939م. منتشر کرده است. این کتاب اولین اثر او در زمینه ی اسلام است و در آن به بیان زیبایی های هنری و ادبی قرآن می پردازد. اکثر محققان می گویند: این کتاب کشف است، نه تألیف. این اثر با نام «آفرینش هنری در قرآن» توسط محمد مهدی فولادوند ترجمه شده و توسط بنیاد قرآن به چاپ رسیده است.
5. الأطیاف الأربعة، قاهره، نشر جامعین، 1945 م. این کتاب از چهار بخش تشکیل شده است: بخش اول مجموعه خاطرات حمیده، بخش دوم خاطرات أمینه، بخش سوم خاطرات محمد و بخش چهارم خاطرات سید قطب.
استاد ودیع فلسطین درباره ی این کتاب می گوید: کتاب الأطیاف الأربعة دلپسند و خوشایند است و خواننده از خواندن آن لذت می برد؛ به حدی که دوست دارد بعضی از فصلهایش را چندین بار بخواند. همچنین اشعار کتاب، حاکی از قدرت شعر سرائی و هوش سرشار این چهار نفر است.
6. طفل من القریة، قاهره، نشر جامعین، 1946م. این کتاب زندگی سید قطب از دوران کودکی تا هجرت به قاهره است.
7. المدینة المسحورة، دارالمعارف، 1946م. این رمان داستان عشق بین شهریار و شهرزاد است.
8. کتب و شخصیات، قاهره، 1946م. این کتاب مجموعه ای از مقالات سید قطب است که از سال 1942 م. تا 1946 م. در مجلات مختلف مصر به چاپ رسیده و موضوع آن نقد کتابهای ادبی بزرگان مصر است.
9. أشواک، قاهره، دارالسعد، رمان، داستان عشق پسری که عاشق دختری به نام سمیره شده است.
10. مشاهده القیامة فی القرآن، قاهره، دارالسعد، 1947 م. این کتاب متمم و مکمل کتاب «التصویر النفی فی القرآن» است. سید قطب در این کتاب با استفاده از 80 سوره ی قرآن، به بررسی 150 صفحه از صفحه های قیامت می پردازد و در مقدمه کتاب، موضوع آخرت را در ادیان گذشته و قرآن کریم بررسی می کند. این کتاب به نام «دورنمای رستاخیز در ادیان پیشین و قرآن» توسط غلام رضا خسروی حسینی به فارسی برگردانده و به کمک انتشارات مرتضوی منتشر شده است.
11. روضة الطفل، مصر، دارالمعارف، 1947 م، موضوع: سلسله قصه هایی برای اطفال. سید قطب این کتاب را با همکاری أمینه سعید و یوسف مراد نگاشته است.
12. القصص الدینی الأطفال، مکتبة سعد، 1947 م. موضوع: قصه های پیامبران الهی با زبان کودکان برای کودکان. این کتاب شامل هجده قصه از حضرت آدم تا حضرت محمد (ص) است و سید قطب آن را با همراهی سید عبدالحمید جودة السحار نوشته است.
13. الجدید فی اللغة العربیة، و 14. الجدید فی المحفوظات، قاهره، انتشارات وزارت تعلیم و تربیت. این دو کتاب برای دانش آموزان نگاشته شد و تا سال 1965 م. که سید اعدام گردید، در مدارس مصر تدریس می شد.
15. النقد الأدبی اصوله و منهاجه، 1948 م، موضوع: اصول نقد ادبی.
16. العدالة الأجتماعیة فی الاسلام، قاهره، دارالإحیاء الکتب العربیة، 1964 م. این اولین کتاب سید قطب درباره تفکر نظام اسلامی است.
پس از جنگ جهانی دوم، فاصله طبقاتی در کشور مصر زیاد شد و اغلب مردم، فقیر و اقلیتی از آنان پولدار و سرمایه دار شدند. سید قطب که این وضعیت را می دید، به فکر نگارش این کتاب افتاد. وی در آن، به تبیین جایگاه عدالت اجتماعی در اسلام پرداخته است.
این کتاب به نام «عدالت اجتماعی در اسلام» توسط دو اندیشمند حوزه ی علمیه قم آقایان محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی، به زبان فارسی ترجمه و تاکنون 25 بار به زیور طبع آراسته شده است.
17. معرکة الاسلام و الرأسمالیة، سید قطب در این کتاب به بررسی دیدگاه اسلام درباره ی سرمایه داری می پردازد. این اثر توسط آیت الله سید محمد شیرازی به زبان فارسی ترجمه شده و با نام «اسلام و سرمایه داری» در تهران به چاپ رسیده است.
18. السلام العالمی و الاسلام، مصر، دارالکتاب العربی، 1950 م. سید قطب در این کتاب، مشکل صلح جهانی را بررسی می کند. او در فصل آخر کتاب با عنوان «الان» از سیاست استعماری آمریکا در منطقه و توطئه های آن برای چنگ اندازی به منابع مالی و اقتصادی کشورهای جهان سوم پرده برمی دارد. در چاپهای بعدی کتاب، این فصل به دستور سرویسهای جاسوسی آمریکا حذف شد.
این کتاب با عنوان «زیر بنای صلح جهانی» توسط استادان بزرگوار سید هادی خسروشاهی و زین العابدین قربانی به زبان فارسی ترجمه شده و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است.
19. تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب پس از نوشتن کتاب «التصویر الفنی فی القرآن» تصمیم گرفت تمام قرآن را با رویکرد جهادی تفسیر کند. لذا «فی ظلال القرآن» را نگاشت. نگارش این تفسیر در چهار مرحله صورت گرفت:
1. سلسله مقالاتی با عنوان «فی ظلال» در مجله ی «المسلمون» نوشته شد و تا سال 1952 م. ادامه یافت. سید توانست تا آیه 103 سوره ی بقره را تفسیر کند.
2. پس از مرحله ی اول، تصمیم گرفت مقالات را جمع آوری کرده و کل قرآن را در سی جزء تفسیر کند. در 1952 م. اولین جزء تفسیر فی ظلال توسط «داراحیاء الکتب العربیه» در قاهره به چاپ رسید و تا 1954 م. شانزده جزء از آن چاپ گردید.
3. در سال 1954 م. سید قطب دستگیر و به پانزده سال حبس محکوم شد. در اولین زندان به علت فشار روحی و شکنجه نتوانست نگارش فی ظلال را تمام کند. ولی وقتی به زندان «لیمان طرّه» منتقل و وضع جسمانی و روحی او بهتر شد، توانست تفسیر فی ظلال را کامل کند.
4. سید قطب در زندان تصمیم گرفت با رویکرد جهادی و انقلابی قرآن را تفسیر کند. در ابتدا سه جزء آخر قرآن و سپس ده جزء اول را با این رویکرد نوشت و انتشارات «دارالاحیاء الکتب العربیة» آن را چاپ کرد، پس از زندان جزء 11-13 را هم دوباره با رویکرد جهادی نوشت. ولی بقیه را نتوانست بنویسد، زیرا اعدام شد.
«فی ظلال القرآن» تاکنون بارها و بارها تجدید چاپ شده و همچنین به زبانهای انگلیسی، فرانسه، ترکی، فارسی، اردو و اسپانیایی ترجمه شده است.
سید قطب در این تفسیر روش ابداعی خود را به کار برد. او اولین کسی است که با رویکرد انقلابی به قرآن نگاه کرده است. وی با نوشتن این تفسیر به عنوان مفسری مجدد شهرت یافت.(1)
دو جزء اول تفسیر فی ظلال القرآن، در سال 1362 ش. توسط حضرت آیت الله خامنه ای ترجمه شد. همچنین استاد محمد علی عابدی و احمد آرام جلد 1 و 2 این کتاب را ترجمه کرده اند. اخیراً دکتر مصطفی خرم دل این کتاب را با نام «در سایه ی قرآن» به طور کامل در 8 جلد ترجمه کرده است.
20. الدراسات الاسلامیه، قاهره، مکتبة الشباب المسلم، 1953 م. این کتاب شامل 35 مقاله است که سید قطب درباره مظاهر فساد و انحراف در اجتماع و راه حل آن، در نشریات منتشر کرد. دکتر محب الدین خطیب بر این کتاب مقدمه ای نوشته و در آن، لقب «لسان الدین» به سید قطب داده است.
این کتاب با عنوان «ما چه می گوییم» توسط استاد سید هادی خسروشاهی به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات شفق در سال 1350 ش. به چاپ رسیده است. همچنین با پیشنهاد اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا، این اثر با نام «سخن ما چیست؟» توسط ایشان ترجمه و در انجمن های اسلامی اروپا پخش شد.
21. هذا الدّین، قاهره، دارالعلم، 1960 م. سید قطب این کتاب را نیز در زندان نوشته است.
22. خصائص التصور الاسلامی، قاهره، دارالاحیاء الکتب العربیة، 1962 م. این کتاب درباره خصوصیات ایدئولوژی اسلامی گفتگو می کند. سید قطب در این کتاب به طور صریح و بدون واهمه، عقاید و افکار خود را درباره تشکیل حکومت اسلامی بیان می کند.
این اثر با نام «ویژگی های ایدئولوژی اسلامی» توسط استاد سید محمد خامنه ای به زبان فارسی ترجمه شده و در تهران به چاپ رسیده است.
23. المستقبل هذا الدین، قاهره، مکتبة وهبة، این اثر درباره ی اینکه تمدن غرب در حال انزوا و شکست است و در آینده، اسلام حکومت خواهد کرد، سخن می گوید.
این کتاب با عنوان «آینده در قلمرو اسلام» توسط آیت الله سید علی خامنه ای ترجمه شده و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است. آیت الله خامنه ای در مقدمه کتاب می نویسد: «مؤلف عالیقدر و بزرگوار کوشیده است در ضمن فصول این کتاب که به وضعی ابتکاری منظم شده اند، ابتدا ماهیت دین را آن چنانکه هست، معرفی کند و پس از بیان اینکه دین برنامه زندگی است و شعائر و مظاهر دینی آنگاه ضروری و سودبخش است که نماینده ی واقعیات و نشان دهنده حقایق باشد، با زبانی شیوا و جهان بینی خاص خود، اثبات می کند که سرانجام حکومت جهان در اختیار مکتب ما و «آینده در قلمرو اسلام» خواهد بود. کتابهای دیگر این نویسنده متفکر و مجاهد نیز هر کدام قدمی است در راه تدوین مکتب و حربه ای است در برابر آنهایی که اسلام را غیر منطقی و غیر اصولی و بی خاصیت و بی تأثیر می پسندند. (2)
24. معالم فی الطریق، مکتبة وهبة، 1964 م / 1384 هـ.ق. این آخرین کتابی است که سید قطب به نگارش درآورد. این اثر که به عنوان منشور اخوان المسلمین پذیرفته شد، با صراحت و شجاعت لزوم تشکیل دولت اسلامی در مصر را بازگو می کند. یکی از مهمترین علل اعدام سید قطب همین کتاب بود. زینب الغزالی می گوید «اگر می خواهید بدانید چرا سید قطب اعدام شد، کتاب معالم فی الطریق را بخوانید.
این کتاب با عنوان «نشانه های راه» توسط حسن اکبری مرزناک به فارسی ترجمه شده و توسط مؤسسه خدمات فرهنگی به چاپ رسیده است.
25. مقوّمات التصور الاسلامی، این کتاب در حقیقت تکمیل اثر دیگر وی به نام «خصائص التصور الاسلامی» است.
کتابهایی که پس از شهادت سید قطب به چاپ رسیده اند عبارت اند از:
1. افراح الروح، دارالعلمیه، بیروت، 1971 م. این کتاب مجموعه ای از تأملات و خاطرات سید است که در آمریکا برایش اتفاق افتاده است.
2. نحو مجتمع الاسلامی، مکتبة الاقصی، عمان 1969 م. این کتاب شامل مقالاتی است که در مجله ی «المسلمون» چاپ شده است.
3. فی التاریخ فکرة و منهاج، شامل دو مقاله که در مجله ی «المسلمون» در سال 1951 م. نوشته شده است.
4. معرکتنامع الیهود، دارالسعودیه للنشر، شامل مجموعه مقالات سید که در مجله «الدعوة» به چاپ رسیده است.
5. تفسیر سوره ی شوری، دارالسعودیة للنشر، شامل تفسیر سوره ی شوری که از تفسیر «فی ظلال القرآن» اقتباس شده است.
6. تفسیر آیات الربا، شامل تفسیر آیات ربا که از تفسیر فی ظلال القرآن اقتباس شده است.
7. الجهاد فی سبیل لله، نشر اتحاد اسلامی، 1969 م. شامل مطالبی درباره ی جهاد که از کتاب «معالم فی الطریق» گرفته شده است.
8. سینا، بین أطماع الاستعماریین و الصهیونیین، در سال 1967 م. توسط اخوان المسلمین به چاپ رسید.
9. لحن الکفاح، مجموعه ی اشعاری از سید قطب.
10. رسائل الستلت من الظلال.
11. لماذا اعدمتمونی؟ «مجموعه ی سؤالات بازپرس در زندان از سید قطب همراه جوابهای آن». این کتاب توسط مصطفی اربابی به نام «چرا اعدامم کردند» در بلوچستان در سال 1369 ش. به چاپ رسیده است.
این یازده کتاب در اصل، مجموعه مقالاتی بود که سید قطب برای چندین نشریه نوشت. پس از شهادت وی، افرادی آنها را جمع آوری کردند و به صورت کتاب درآوردند.
کتابهایی که هنوز به چاپ نرسیده اند عبارت اند از:
1. دارسة عن شوقی.
2. المراهقة أخطارها و علاجها، درباره ی تربیت و مشکلات جوانان.
3. المرأة لغز بسیط
4. المرآة فی قصص توفیق حکیم
5. أصداء الزمن، (دیوان شعر)
6. الناس المسمومة، (دیوان شعر)
7. قافلة الطریق، (دیوان شعر)
8. حکم الفجر، (دیوان شعر)
9. القطط الضالة، (رمان)
10. من أعماق الوادی، (داستان)
11. المذاهب القنیة المعاصرة، (نقد)
12. الصور و الضلال فی الشعر العربی، (نقد)
13. القصة فی الأدب العربی، (نقد)
14. شهراء الشباب
15. القصة المدینة، نقد
16. شریف الرضی
17. القصة بین التورات و القرآن
18. المناذج الانسانیة فی القرآن
19. المنطق الانسانی فی القرآن
20. اسالیب العرض الفنی فی القرآن
21. لحظات مع الخالدین
22. معالم فی الطریق، (مجموعه ی دوم)
23. فی ظلال السیرة
24. فی موکب الایمان
25. اولیات فی هذا الدین
26. تصویبات فی الفکر الاسلامی المعاصر
27. نحو مجتمع الاسلامی، (مجموعه ی دوم)
28. هذا القرآن (3)
29. أمریکا التی رأیت، خاطرات و نوشته های وی در آمریکا است که فقط سه قسمت از این کتاب در مجله ی «الرسالة» چاپ شده است. دکتر ابوالصلاح خالدی همه ی این مطالب را گردآوری کرده و به نام «أمریکا من الدخل بمنظار سید قطب» چاپ کرده است.
پی نوشت ها :
1- دانشنامه ی قرآن، ج1، ص 731.
2- آینده در قلمرو اسلام، ص 15.
3-الشهید سید قطب من المیلاد الی الستشهاد، ص 570.
منبع: احمدی، علی، شهید سید قطب: آیت جهاد(طلایه داران تقریب 6)-مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی- سوم، 1389 ه.ش.
