روش مواجهه حکیمانه با اندیشه‌های مخالف

روش مواجهه حکیمانه با اندیشه‌های مخالف

 

دکتر فنائی اشکوری

 

در مواجهه با اندیشه‌های مخالف، ضروری است که افزون بر استناد به داده های علمی معتبر، هم اصول منطقی را رعایت کنیم و هم موازین اخلاقی را. این عناصر مکمل یکدیگرند و فقدان هر یک، ما را از مسیر حق منحرف می‌سازد. تاریخ اسلام و سیره معصومین(ع) بهترین الگو را در این زمینه به ما ارائه می‌دهد. وقتی با سخن یا اندیشه‌ای مخالف مواجه می‌شویم، نخستین گام تفکیک شخص از اندیشه است. می‌توانیم با قاطعیت بگوییم: "این عقیده نادرست است" بدون آنکه به طرف مقابل برچسب بزنیم یا شخصیت‌ش را تخریب کنیم. ادب  و اخلاق اقتضا دارد که با مخالفان فکری با ادب و احترام گفتگو کنیم و هرگز به توهین متوسل نشویم. همچنین می توانیم شخصیت طرف مقابل را تأیید نکنیم، ولی برخی سخنان و مواضعش را اگر حق می یابیم تایید کنیم. این همان روشی است که ائمه اطهار(ع) در مناظراتشان به کار می‌بردند.

مسئله مهم دیگر، تفکیک میان حق و باطل در سخنان کسانی است که مخالف فکری ما هستند. نباید حق و باطل و تر و خشک را در هم آمیخت و حکم یکسان کرد. برای مثال، وقتی عالمی سلفی از فضائل امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت سخن می‌گوید، باید این سخن را فارغ از دیگر عقایدش ارزیابی کنیم. تأیید این بخش از سخنانش به معنای تأیید تمام عقاید و اظهارات او نیست، بلکه نشانه انصاف و عدالت است. "سیاه یا سفید دیدن" یک خطای ذهنی رایج است. برخی تصور می‌کنند یا باید تمام عقاید کسی را پذیرفت یا همه را رد کرد. این نوع نگرش و مواجهه درست و سازنده نیست.  سیره عملی امام علی(ع) در برخورد با خوارج درس بزرگی برای ماست. با اینکه خوارج دشمنان سرسخت امام بودند، ایشان همواره به استدلال منطقی و گفتگوی عقلانی تأکید داشتند و حتی به یارانشان سفارش می‌کردند پیش از جنگ، مخالفان را به بحث دعوت کنند. این روش نشان می‌دهد که هدف اصلی، هدایت مردم است، نه صرفاً ابراز کینه و بیزاری از مخالف. با لعن و تکفیر و توهین و اعلام نفرت هرگز کسی به حق جذب نمی شود، بلکه این شیوه دیگران را با سرعت بیشتر به سوی باطل سوق می دهد. پیامدهای رفتار خشن با مخالفان بسیار زیانبار است. برخورد خصمانه با کسی که یک قدم به سوی حق برمی‌دارد، او را به دشمنی بیشتر سوق می‌دهد و فرصت‌های جذب را از بین می‌برد. بسیاری از مسلمانان نخستین دقیقاً به دلیل مشاهده اخلاق و رفتار نیکوی رسول خدا (ص) و سخن و لحن مهربانانۀ او جذب اسلام شدند. 

راهکارهای عملی این موضوع عبارتند از:

۱. تأیید سخن حق، هرچند از زبان مخالف باشد. مثلاً اگر یک وهابی بگوید "حب علی از ایمان است و بغض علی نفاق است"، یا مصداق آیه تطهیر خمسه آل کسا هستند، پاسخ دهیم: درود بر شما، این سخن شما حق است، نگوییم «مردک پلید و خبیث، اگر راست می گویی چرا شیعه نمی شوی.»

۲. نقد بدون توهین و برچسب‌زنی. به جای گفتن "تو که منکر امام زمان هستی پلید و خبیثی"، بگوییم: "دلایل ما بر وجود امام زمان(عج) اینهاست. از شما می خواهیم در این دلایل تامل کنید..."

۳. پرهیز از کلی‌گویی. نگوییم "همۀ افراد فلان گروه دشمن اهل بیتند"، بلکه بگوییم "برخی تفاسیر نادرست از تاریخ وجود دارد" و بعضی دچار سوء تفاهم شده اند. باید به یاد داشته باشیم که تأیید یک سخن کسی لزوماً به معنای تأیید تمام عقاید و سخنان و مواضع و رفتارهای او نیست. ما می‌توانیم و باید عقیده خود را حق بدانیم و از آن دفاع کنیم، اما این به ما اجازه نمی‌دهد که با مخالفان خود غیرمنصفانه رفتار کنیم. فقط مخالف ما گرفتار تعصب و لجاجت نمی شود، ما هم اگر توجه نداشته باشیم گرفتار تعصب و لجاجت می شویم. و تعصب و لجاجت انسان را از حق دور می کند.

۴. شیوه تبلیغ دین و گفتگو و مباحثه را قرآن کریم بیان کرده است. این شیوه شامل سه راهکار و مرحله است: دعوت با حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. 
ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ
[مردم را] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن، و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث [و مجادله] بپرداز، یقیناً پروردگارت به کسانی که از راه او گمراه شده اند و نیز به راه یافتگان داناتر است (سوره نحل: آیه 125)

۵. در مقام دفاع از حق و مباحثه با مخالف نباید مقابله به مثل کنیم.
«وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا» (سوره مائده:۸).

 هنر واقعی، جذب دل‌ها با منطق و اخلاق است، نه دفع آنها با تعصب و توهین؛ همانطور که پیشوایان ما فرمودند: "مردم را با غیر زبان (اخلاق و عمل) به راه خدا دعوت کنید." اگر بخواهیم در تبلیغ مکتبشان موفق باشیم، راهی جز پیروی از این شیوه نداریم.